Ο χορτοφάγος Ελιζέ Ρεκλύ: Εισαγωγικά σχόλια για το άρθρο «Περί χορτοφαγίας» του Ρεκλύ

Το χορτοφαγικό κίνημα απογειώθηκε μετά το 1975, μετά την έκδοση δηλαδή του βιβλίου Η Απελευθέρωση των Ζώων του Πίτερ Σίνγκερ¹, που δικαίως αποκλήθηκε η «βίβλος της χορτοφαγίας». Εκεί ο Σίνγκερ ανέπτυξε μια ωφελιμιστική, με τη φιλοσοφική και όχι καθημερινή σημασία του όρου, επιχειρηματολογία, στηρίζοντας τη θεώρησή του στην ηθική αντιμετώπιση της δυνατότητας των άλλων ζώων να βιώνουν το αίσθημα της ευχαρίστησης και του πόνου. Έκτοτε, πέραν των κινημάτων για την απελευθέρωση των ζώων και του χορτοφαγικού κινήματος, αναπτύχθηκε μια πλούσια φιλοσοφική παράδοση που περιλαμβάνει εκατοντάδες βιβλία, εξειδικευμένα περιοδικά, ακόμα και ακαδημαϊκά μαθήματα.

Ωστόσο, το χορτοφαγικό κίνημα των τελευταίων δεκαετιών του 20^ου αιώνα, δεν ήταν το πρώτο στην ανθρώπινη ιστορία. Φαίνεται ότι ένα χορτοφαγικό κίνημα είχε ξεπηδήσει τον 19^ο αιώνα στην Αγγλία με μια σχετική ανταπόκριση και την ίδρυση εταιριών για την προστασία των ζώων. Ακόμα μεγαλύτερο ενδιαφέρον όμως παρουσιάζει η χορτοφαγική στάση των πυθαγορείων και άλλων φιλοσόφων στον αρχαίο ελλαδικό χώρο². Αν και οι λόγοι που οδήγησαν τους πυθαγορείους σε μια τέτοια στάση είναι εξαιρετικά πολύπλοκοι, και μάλλον όχι εντελώς σαφείς σ’ εμάς σήμερα, είναι βέβαιο ότι η στάση αυτή οφείλονταν εν μέρει και σε μια αντίληψη συντροφικότητας προς τα άλλα είδη.

Που έγκειται όμως το ενδιαφέρον για τη χορτοφαγία του Ρεκλύ; Σε δύο λόγους: Πρώτον στο γεγονός ότι πολιτικοποιεί το ζήτημα της ηθικής αντιμετώπισης των άλλων ζώων και δεύτερον ότι η επιχειρηματολογία του δε στηρίζεται αποκλειστικά στον ορθό λόγο, αλλά και στο συναίσθημα. Ξεκινώντας από το δεύτερο, πρέπει να αναφέρουμε ότι η φιλοσοφική υποστήριξη της χορτοφαγίας στον 20^ο αιώνα βρίσκεται στη φιλοσοφική παράδοση του ορθολογισμού. Ο ορθός λόγος μάς οδηγεί στην απόρριψη της θέσης ότι τα άλλα ζώα δεν πονούν, δεν έχουν ηθικά δικαιώματα κλπ. Υπάρχει όμως και μια άλλη προσέγγιση στο θέμα η οποία αντιμετωπίζει την ηθική μας στάση από μια συναισθηματική σκοπιά, στηριζόμενη σε μια θεωρία ηθικών συναισθημάτων, κυρίως στην ηθική ψυχολογία του Ντέιβιντ Χιουμ³. Πρόκειται για μια ηθική που ομιλεί για μια «συμπάθεια» (sympathy) προς τα άλλα ζώα, υπό την έννοια ότι ο άνθρωπος κινητοποιείται συναισθηματικά από το ον που υποφέρει, αφού πρώτα μέσω της ενσυναίσθησης (empathy) αντιλαμβάνεται ότι η κατάσταση που βιώνει αυτό το ον είναι αντίστοιχη με αυτές που βιώνει το ηθικό υποκείμενο. Όπως παρατηρεί λοιπόν κανείς στο κείμενο του Ρεκλύ, είναι δυνατόν να το εντάξουμε σε μια τέτοια προσέγγιση: φρίττει στη θέα του αίματος, βιώνει την κακομεταχείριση, και γι’ αυτό καταφεύγει στη χορτοφαγία. Η θέα του χυμένου αίματος άλλωστε προκαλούσε αποστροφή στους πυθαγορείους και στους επιγόνους τους. Έγραφε ο Πλούταρχος:

Εσάς τους τωρινούς όμως ποια λύσσα και ποια αχόρταγη λαχτάρα σάς οδηγεί να βάφετε τα χέρια σας με αίμα, τη στιγμή που σάς προσφέρονται τόσα για τις ανάγκες σας; (…) Δεν ντρέπεστε να ανακατεύετε τους ήμερους καρπούς με αίμα από σφαγή; Αποκαλείτε άγρια ζώα τα φίδια, τις λεοπαρδάλεις και τα λιοντάρια, ενώ οι ίδιοι σφάζετε και σκοτώνετε χωρίς να τους αφήνετε περιθώρια να σάς ξεπεράσουν σε ωμότητα.»⁴

Ενώ λοιπόν σήμερα, έναν αιώνα και πλέον από τότε που ο Ρεκλύ έγραψε το κείμενό του «Περί χορτοφαγίας» οι ηθικοί χορτοφάγοι κινητοποιούνται είτε από τη θεωρία του ωφελιμισμού, είτε αυτή των δικαιωμάτων, ο γάλλος γεωγράφος φαίνεται ότι προτιμά μια επιχειρηματολογία που δε στηρίζεται αποκλειστικά στον ορθό λόγο. Για την ακρίβεια δεν έχει ως εφαλτήριο τον ορθό λόγο αλλά το συναίσθημα. Είναι πολύ ενδιαφέρον ότι σήμερα μια τέτοια «συναισθηματική προσέγγιση» στο ζήτημα της ηθικής αντιμετώπισης των ζώων υπερασπίζονται κάποιες φιλόσοφοι και ακτιβίστριες στο πλαίσιο μιας οικοφεμινιστικής σκοπιάς, όχι μόνο εν γένει του οικολογικού προβλήματος αλλά και ειδικότερα του ζητήματος της ηθικής αντιμετώπισης των άλλων ζώων. Η Τζόζεφιν Ντόνοβαν για παράδειγμα θεωρεί ότι ο ορθολογισμός αποτέλεσε για αιώνες ένα αντρικό εργαλείο επεξεργασίας της πραγματικότητας και ότι πρέπει να κάνουμε χώρο σε νέες προσεγγίσεις, όπως αυτή των συναισθημάτων⁵. Αυτή η προσέγγιση μάς προσφέρει μια νέα πολιτική δυναμική μέσα από την οποία μπορούμε να διαβάσουμε το κείμενο του Ρεκλύ.

Η πολιτική διάσταση άλλωστε στο κείμενο του Ρεκλύ δίνεται και από τα σχόλια που κάνει αναφορικά με τον τρόπο εκτροφής των παραγωγικών ζώων. Ο γάλλος συγγραφέας καυτηριάζει τον τρόπο εκτροφής αναφέροντας χαρακτηριστικά ότι ένα ζώο σαν αυτά μετατρέπεται σε «μια πελώρια μάζα από γεωμετρικά σχήματα ωσάν να είχε εκ των προτέρων σχεδιαστεί για το μαχαίρι του χασάπη». Σήμερα, οι σκέψεις αυτές του Ρεκλύ αποδεικνύονται προφητικές, αφού η βιομηχανική παραγωγή κρέατος δεν στερεί μονάχα από τα άλλα ζώα την εκπλήρωση βασικών τους αναγκών (για κίνηση, καθαρή τροφή, αέρα και επαρκή χώρο), αλλά καθιστά το κρέας τους και τα παράγωγά τους ιδιαίτερα επικίνδυνα για τον ανθρώπινο οργανισμό, δίνοντας επιχειρήματα κατά του συγκεκριμένου τρόπου παραγωγής ακόμα και σε έναν κρεοφάγο. Το σχετικά πρόσφατο παράδειγμα της σπογγώδους εγκεφαλοπάθειας (ή της νόσου των τρελών αγελάδων) που προκλήθηκε σε αγελάδες λόγω της κατανάλωσης επικίνδυνων ζωικών τροφών, προκάλεσε θανάτους σε ανθρώπους και σοκ στη διεθνή κοινότητα για τον τρόπο βιομηχανικής εκτροφής παραγωγικών ζώων. Σήμερα, χάρη στις σύγχρονες μεθόδους, τις οποίες δεν πρόλαβε να δει ο Ρεκλύ, τα βοοειδή και τα γουρούνια εμβολιάζονται με αυξητικές ορμόνες για γρήγορη ανάπτυξη, οι οποίες είναι ιδιαίτερα τοξικές και επικίνδυνες για τον τελικό καταναλωτή άνθρωπο και φυσικά πρωτίστως γι’ αυτά τα ζώα. Οι κότες ζουν σε κλουβιά που δεν τίς επιτρέπουν να κάνουν καμία απολύτως κίνηση παρά μόνο να γεννούν, να τρώνε αλεσμένα κρεατάλευρα από άλλες κότες που πέθαναν (ή νεαρά νεογέννητα αρσενικά που είναι άχρηστα για την παραγωγή και αλέθονται ζωντανά) και να ραμφίζουν η μία την άλλη, οδηγούμενες τελικά σε έναν άμεσο κανιβαλισμό. Υπό φυσικές συνθήκες αυτά τα πλάσματα είναι χορτοφάγα. Στη σκέψη του Ρεκλύ, ο άνθρωπος συμπεριφέρεται με αυτόν τον κυριαρχικό τρόπο όχι μόνο στα άλλα ζώα αλλά γενικά στη φύση. Είναι τυχαίο που σήμερα, έναν αιώνα μετά απ’ αυτές τις τυπωμένες σκέψεις του Ρεκλύ, ένα μεγάλο μέρος του διεθνούς αντιεξουσιαστικού κινήματος ασχολείται όχι μόνο θεωρητικά, αλλά και μέσω ακτιβιστικών ενεργειών με το ζήτημα της απελευθέρωσης άλλων ζώων από φάρμες βιομηχανικής εκτροφής ή από επιστημονικά εργαστήρια⁶;

Ο Ρεκλύ μάλιστα, χαρακτηριστικά αναφέρει ότι η κυριαρχική μανία του ανθρώπου εκφράζεται με τον ίδιο βάναυσο τρόπο συνολικά απέναντι στο οικοσύστημα, χρησιμοποιώντας το παράδειγμα των μηχανικών που καταστρέφουν τη φύση με τα έργα που κατασκευάζουν. Αυτό άλλωστε το σχόλιο μάς παραπέμπει και σε έναν ακόμη θεωρητικό που επηρέασε το αντιεξουσιαστικό κίνημα, μεταξύ των οποίων και τον Μάρεϊ Μπούκτσιν, τον Λιούις Μάμφορντ. Ο τελευταίος τόνισε μέσα από μια σειρά βιβλίων του την ανάδειξη της αξίας της τεχνολογίας ως της σημαντικότερης του δυτικού πολιτισμού και των καταστροφικών συνεπειών αυτής της στάσης⁷.

Επιστρέφοντας στο ζήτημα της σφαγής των άλλων ζώων, ο Ρεκλύ αναφέρει ότι αυτή δε διαφέρει και πολύ από τη σφαγή του δικού μας είδους στο πλαίσιο ενός πολέμου. Γι’ αυτό παραλληλίζει τις σφαγές που λάμβαναν χώρα στην Κίνα με τις σφαγές των άλλων ζώων⁸. Για τον Ρεκλύ η αγριότητα με την οποία οι λευκοί σφαγιάζουν τους Κινέζους είναι αντίστοιχη με αυτή της σφαγής των άλλων ζώων. Παρατηρεί ότι διαφορετικοί ηθικοί κανόνες διέπουν τη συμπεριφορά των λευκών απέναντι σε ανθρώπους της φυλής τους και απέναντι σε ανθρώπους της κίτρινης φυλής ή άλλων ζώων. Έτσι, ο Ρεκλύ φαίνεται να προετοιμάζει το έδαφος για τη χρήση του όρου «ειδισμός» το 1975 από τον Πίτερ Σίνγκερ, ως αντίστοιχη του ρατσισμού. Ο ειδισμός είναι η μορφή ρατσισμού βάσει της οποίας ο άνθρωπος θεωρεί το είδος του ανώτερο από τα άλλα είδη, όπως στον κλασικό ρατσισμό ο λευκός θεωρεί τη φυλή του ανώτερη από τις άλλες και στον σεξισμό το φύλο του ανώτερο από το γυναικείο φύλο.

Ένα άλλο ενδιαφέρον στοιχείο του κειμένου αυτού είναι η προσοχή που δίνει ο Ρεκλύ στο ζήτημα των συναισθηματικών δυνατοτήτων των άλλων ζώων. Ο συγγραφέας αναφέρει ότι το γουρούνι αγαπάει ανταποδίδοντας την αγάπη που λαμβάνει από τη γυναίκα που το ταΐζει. Η συζήτηση για το αν τα άλλα ζώα αισθάνονται και αν έχουν συναισθήματα είναι μεγάλη και αποδεικνύει εν μέρει τον επιστημονικό στραβισμό στα πιο καταφανή ζητήματα. Πολλοί ζωολόγοι, ακόμη και σήμερα, αιώνες αφότου ο Ντεκάρτ υποστήριζε ότι τα άλλα ζώα είναι «αυτόματα», μηχανές, αμφιβάλλουν γι’ αυτές τις δυνατότητες των ζώων. Μάλιστα, για τους συγκεκριμένους επιστήμονες η απόδοση τέτοιων ικανοτήτων σ’ αυτά τα πλάσματα αποτελεί διάπραξη του μεγάλου επιστημονικού σφάλματος του ανθρωπομορφισμού⁹. Ωστόσο, αν και πιστεύουν ότι δεν μπορούμε να αποδίδουμε τέτοιες ιδιότητες στα άλλα ζώα, γιατί απλώς ανθρωπομορφίζουμε τη φύση, πολλοί απ’ αυτούς τους επιστήμονες χρησιμοποιούν αυτά τα όντα για πειραματισμό φαρμάκων που προορίζονται για τον άνθρωπο, ακυρώνοντας ουσιαστικά την επιχειρηματολογία τους, αφού αν για παράδειγμα οι χιμπατζήδες ή τα ποντίκια μπορούν να δοκιμάζουν τα φάρμακα που τελικώς προορίζονται για τον άνθρωπο, αυτό γίνεται γιατί ουσιαστικά αποδεχόμαστε τις κοινές μας λειτουργίες.

Ένα τελευταίο σχόλιο αξίζει η αποφυγή από τον Ρεκλύ της απόδοσης ίσης αξίας σε όλα τα είδη, φυτικά και ζωικά. Ενώ αναγνωρίζει την αισθητική αξία των φυτών δεν πιστεύει ότι αυτά έχουν ηθικά δικαιώματα. Είναι προφανές ότι η επιχειρηματολογία του Ρεκλύ αντανακλά και την κριτική που ασκούνταν κατά τη διάρκεια του 19^ου αιώνα εναντίον των χορτοφάγων. Και σήμερα άλλωστε δεν είναι λίγοι αυτοί που ρωτούν τους χορτοφάγους γιατί τρώνε φυτά και όχι ζώα αφού και τα πρώτα έχουν ζωή. Ωστόσο ο γάλλος αναρχικός αποφεύγει το δόγμα του παμψυχισμού, στο οποίο πιστεύουν πολλοί χορτοφάγοι σήμερα, προτείνοντας μια λειτουργική χορτοφαγική στάση.

Η πολιτικοποίηση του ζητήματος της ηθικής αντιμετώπισης των άλλων ζώων από τον Ρεκλύ, φαίνεται να είναι όλο και πιο επιτακτική σήμερα, αφού μέσω των ολοένα και περισσότερο «εξελιγμένων» και εντατικών μεθόδων βιομηχανικής εκτροφής, τα άλλα ζώα έχουν μετατραπεί σε μηχανές παραγωγής προϊόντων. Οι πολιτικοί, αντιλαμβανόμενοι ότι το «οικολογικό ζήτημα», μέσα στο οποίο εντάσσεται και αυτό των άλλων ζώων, είναι κάτι που απασχολεί τους πολίτες προχωρούν σε αλλαγές, καθαρά για ψηφοθηρικούς λόγους. Αρκεί πάντα, να μη θίγονται τα συμφέροντα των πολυεθνικών που εμπλέκονται στο εμπόριο και την εκμετάλλευση του κρέατος. Τότε τίθεται το ψευδοδίλλημα του κατά πόσον τα ζώα έχουν περισσότερα δικαιώματα από τους εργαζόμενους στη βιομηχανία κρέατος. Και ακόμα πιο γενικά, τίθεται ένα ζήτημα προτεραιοτήτων: κατά πόσον πρέπει να παλεύουμε για τα ηθικά δικαιώματα των ανθρώπων ή των άλλων ζώων. Όπως ελπίζω να φανεί από το κείμενο του Ρεκλύ, το ένα δεν αποκλείει το άλλο.