"H κοινότητα ως αντίλογος στο ιδεολόγημα της ασφάλειας"

Το περασµένο φθινόπωρο επισκέφτηκε για ακόµη µια φορά την Ελλάδα, καλεσµένος της Ευτοπίας, ο Ματ Χερν (Matt Hern). Σε προηγούµενα τεύχη (6, 13) έχουµε δηµοσιεύσει δύο κείµενά του. Ο Χερν, ήταν οµιλητής σε τρεις εκδηλώσεις, µία στη Μυτιλήνη και δύο στη Θεσσαλονίκη. Στη Μυτιλήνη η εκδήλωση έγινε στην κατάληψη στο Μπίνειο µε θέµα «Εκπαίδευση για τη χειραγώγηση της κοινωνίας ή για την απελευθέρωση της;» στις 23/9/08. Στη Θεσσαλονίκη µίλησε στις 26/09/08 στο Εργατικό Κέντρο Θεσσαλονίκης µε θέµα «Η κοινότητα ως αντίλογος στο ιδεολόγηµα της ασφάλειας» και την επόµενη µέρα στο Πολυτεχνείο µε θέµα «Ελευθεριακή εκπαίδευση και αντίσταση». Ακολουθεί τµήµα της εισήγησης που προηγήθηκε της οµιλίας του Χερν από την Πρωτοβουλία για τον Ελευθεριακό Κοινοτισµό που είχε και την ευθύνη για τη διοργάνωση της πρώτης εκδήλωσης στη Θεσσαλονίκη (26/09/08).

  Ο Ματ Χερν ασχολείται µε την ελευθεριακή εκπαίδευση και συνεργάζεται µε το ελευθεριακό σχολείο Windsor House που βρίσκεται στο Βανκούβερ του Καναδά και είναι συνιδρυτής του Purple Thistle Youth Centre, στο οποίο εφαρµόζονται αρχές ελευθεριακής παιδείας. Για αρκετά χρόνια, υπήρξε καθηγητής του Ινστιτούτου για την Κοινωνική Οικολογία (Institute for Social Ecology). Ο Χερν, είναι συγγραφέας δύο βιβλίων για την ελευθεριακή εκπαίδευση, του Deschooling Our Lives και του Field Day, Getting Society out of School, ενώ πέρσι κυκλοφόρησε το τρίτο του βιβλίο µε τίτλο Watch Yourself, why safer isn’t always better.

Η πρωτοτυπία του τελευταίου βιβλίου δε βρίσκεται τόσο στο θέµα του, όσο στον τρόπο µε τον οποίο πραγµατεύεται µια έννοια η οποία έχει εισχωρήσει στο καθηµερινό µας λεξιλόγιο τα τελευταία χρόνια, ίσως µε µικρή καθυστέρηση συγκριτικά µε την απέναντι πλευρά του Ατλαντικού. Οι ευρωπαϊκές κοινωνίες και ιδιαίτερα η ελληνική ήρθαν και έρχονται αντιµέτωπες µε το ζήτηµα της ασφάλειας µε ιδιαίτερη ένταση κυρίως την τελευταία δεκαετία. Ωστόσο, πέρα από τους θεσµούς και τις τεχνικές οι οποίες επιστρατεύονται ώστε να επιτευχθεί αυτό που εσχάτως θεωρείται ως ένα από τα σηµαντικότερα κοινωνικά αγαθά, έχει νόηµα να προβληµατιστεί κανείς γύρω από τον τρόπο µε τον οποίο καθένας από µας και οι κοινωνίες µας προσλαµβάνουν ή εσωτερικεύουν το ιδεώδες της ασφάλειας. Με άλλα λόγια, σε τι συνίσταται η ασφάλεια για την οποία γίνεται τόσος λόγος, πρόκειται για ευχή ή κατάρα των κοινωνιών;

Ωστόσο, αυτό που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον στη σκέψη του Ματ Χερν είναι ότι η ιδέα της ασφάλειας αντιµετωπίζεται ως η νέα συµβατική ηθική. Το ιδεώδες της ασφάλειας συνδέεται µε µια διάθεση να καταστούν προβλέψιµες όλες οι ατοµικές και κοινωνικές συµπεριφορές. Η υπόµνηση του κινδύνου συνοδεύεται πάντα από συµβουλές για την αποφυγή του. Οι εχέφρονες άνθρωποι αναµένεται πως ακολουθούν αυτές τις συµβουλές, και µε τον τρόπο αυτό περιορίζεται σε µεγάλο βαθµό η ελευθερία επιλογής και η αυτενέργειά τους. Το ρίσκο νοείται ως ανεπιθύµητη συµπεριφορά και όποιος το αναλαµβάνει µένει -κυρίως ηθικά- έκθετος. Το να ρισκάρει ή όχι κανείς σε µια κατάσταση µετατρέπεται από υπολογιστικό σε ηθικό ερώτηµα. Όταν κανείς, ως γονιός ή ως δάσκαλος, δεν ακολουθεί τις υποδείξεις που διατείνονται πως εξασφαλίζουν την ασφάλεια των παιδιών, θεωρείται ηθικά ανάλγητος και εγκληµατίας. Όποιος δεν ασφαλίζει αρκετά την ιδιοκτησία του είναι υπεύθυνος για την απώλεια ή τη φθορά της. Επεκτείνοντας τη σκέψη, ένα κίνηµα που αντιστέκεται στην επιβολή ενός «οργουελικού» καθεστώτος είναι θεµιτό να θεωρείται συνυπεύθυνο µιας επερχόµενης τραγωδίας.

Η ηθική της ασφάλειας έχει αλώσει όλες τις πτυχές της ζωής, µε πιο κρίσιµη µεταξύ αυτών την αντίληψη των ανθρώπων γύρω από την κοινή τους ζωή. Ο Άλλος αντιµετωπίζεται ως εν δυνάµει απειλή. Οι άνθρωποι στερούνται γνωριµίες και εµπειρίες που µπορεί να είναι ευχάριστες ή ωφέλιµες, προκειµένου να αποφύγουν το ενδεχόµενο ρίσκο.

Με ανάλογο τρόπο, ο σύγχρονος άνθρωπος αντιµετωπίζει τη φύση ως ανταγωνιστικό αντίθετο του ανθρώπινου πολιτισµού, έχοντας απολέσει τη συνείδηση πως αποτελεί και ο ίδιος τµήµα της. Η φύση, στο βαθµό που δεν είναι ανθρωπογενής µακέτα, αντιµετωπίζεται ως ένα χάος πλήρες κινδύνων και απειλών. Το πρόβληµα εντείνεται µε την πάροδο του χρόνου και την αυξανόµενη αποµάκρυνση του ανθρώπου από το περιβάλλον. Η λύση που προβάλλεται από τη λογική της ασφάλειας είναι η περαιτέρω οριοθέτηση µεταξύ ανθρώπου και φύσης, µεταξύ πολιτισµικού και φυσικού περιβάλλοντος. Η επαφή µε τη φύση προϋποθέτει τις ενδεδειγµένες προφυλάξεις. Ο άνθρωπος καλείται να λειτουργεί µέσα στο περιβάλλον µε τους δικούς του όρους.

Το ερώτηµα που προκύπτει είναι για ποιο λόγο η ασφάλεια έχει αναγορευτεί σε πρώτη προτεραιότητα των σύγχρονων κοινωνιών. Ζούµε σ’ έναν περισσότερο επικίνδυνο κόσµο, έχουµε περισσότερη πληροφόρηση για τους κινδύνους που µας απειλούν, πρόκειται για ενορχηστρωµένη επιχείρηση τροµοκράτησής µας µέσω των media ή έχουν αλλάξει µε ριζικό τρόπο οι όροι της κοινής µας ζωής και η σχέση µας µε το φυσικό περιβάλλον;

Ο Ματ Χερν παρουσιάζει ως ανάλογη τη σχέση µεταξύ της έντασης της ανάγκης για ασφάλεια και της διάρρηξης των κοινοτικών δεσµών. Χρειάζεται να διευκρινιστεί εδώ, πως για το συγγραφέα, η κοινότητα νοείται ως αυτό που δηµιουργείται µεταξύ ανθρώπων που συµβιώνουν σ’ έναν τόπο µε συγκεκριµένα γεωγραφικά όρια, ο οποίος προφανώς περιλαµβάνει και τη µη ανθρώπινη φύση. Δεν γίνεται, δηλαδή, λόγος για οποιαδήποτε «κοινότητα» συµφερόντων, αντιλήψεων ή στάσεων. Όποτε και όπου υπήρχαν και υπάρχουν τέτοιες κοινότητες ανθρώπων που συµβιώνουν και συνδέονται µε σχέσεις αµοιβαίας γνωριµίας και εµπιστοσύνης, είναι εξίσου έντονη η ανάγκη για ασφάλεια; Η εµπειρία των περασµένων δεκαετιών στην Ελλάδα µας πείθει για το αντίθετο, αν µιλήσουµε έχοντας στο νου µας ένα χωριό στην ύπαιθρο ή µια γειτονιά στην πόλη.

Το δυσκολότερο να περιγραφεί είναι ο χαρακτήρας που είναι επιθυµητό να έχει µια τέτοια κοινότητα. Στην πράξη ο κανόνας σε ό,τι αφορά τις ανάλογες µορφές συµβίωσης είναι πως το συνηθέστερο συναίσθηµα που προκαλείται στους ανθρώπους που ζουν σ’ αυτές δεν είναι η συντροφικότητα και η οικειότητα, παρά η καταπίεση εκ µέρους των συντηρητικότερων κοµµατιών του χωριού ή της γειτονιάς. Είναι ευχάριστο ότι στο χωριό µπορεί να µεγαλώσει κανείς τα παιδιά του ανησυχώντας λιγότερο µήπως υποστούν κάποια βλάβη αλλά δεν είναι σίγουρο πως τα παιδιά θα είναι εξίσου ευχαριστηµένα όταν φτάσουν στην εφηβεία. Επίσης, σε ένα χωριό που µιµείται τα πιο άσχηµα στοιχεία της µεγαλούπολης, τις πολυκατοικίες και την κυριαρχία του µπετόν, όπως συµβαίνει σε πολλά χωριά που «κοσµούν» την ελληνική ύπαιθρο, οι άνθρωποι τείνουν ν’ αποµακρύνονται από τη φύση, σχεδόν όσο κι αν ζούσαν στο κέντρο της πόλης.

Αυτό που χρειάζεται να συζητηθεί είναι πώς µπορεί να οργανωθεί µια κοινότητα, γεωγραφικά περιορισµένη, που να µη φέρει την κακοδαιµονία της «µικρής κοινωνίας» και να δηµιουργεί σχέσεις ισότητας, συντροφικότητας και οικειότητας µεταξύ των µελών της αλλά και σε σχέση µε τις άλλες κοινότητες και µε το υπόλοιπο φυσικό περιβάλλον. Μια κοινότητα που να φιλοξενεί ανθρώπους που εκλογικεύουν τους φόβους τους και δεν περιχαρακώνονται στον ιδιωτικό τους χώρο, ενώ, ταυτόχρονα, δηµιουργεί θεσµούς που εξασφαλίζουν τη συµµετοχή όλων στις κοινές υποθέσεις. Ήδη υπήρξαν παραδείγµατα πόλεων στην ιστορία οι οποίες, ιδιαίτερα κατόπιν κοινωνικών επαναστάσεων, µπορούσαν να αποτελέσουν βάση για την επίλυση των παραπάνω προβληµάτων. Ωστόσο, η καπιταλιστική ανάπτυξη και αγοραιοποίηση µετέτρεψε τις πόλεις στα σύγχρονα αστικά καρκινώµατα, ενώ η ερειπωµένη ύπαιθρος υπηρετεί απλώς τις ανάγκες αυτών των καρκινωµάτων χωρίς καµία ουσιαστική πολιτική και κοινωνική ζωή. Η παράδοση της ελευθεριακής σκέψης έχει προτάσεις για την οργάνωση της κοινής ζωής. Οι προβληµατισµοί του Ματ Χερν εµπλουτίζουν αυτή τη µακρά παράδοση, οι απαντήσεις πάντως στα ζητήµατα που τέθηκαν ακροθιγώς στην παρούσα εισήγηση µπορεί να προκύψουν κυρίως µέσα από τις συζητήσεις και την πράξη των ανθρώπων που αγωνίζονται συλλογικά για την κοινωνική απελευθέρωση.

πρωτοβουλία για τον ελευθεριακό κοινοτισµό